اختلال عملکرد اجرایی در کودکان، تمرینات کاردرمانی برای بهبود آن
اختلال عملکرد اجرایی در کودکان، تمرینات کاردرمانی برای بهبود آن: عملکردهای اجرایی (Executive Functions) به مجموعهای از مهارت های شناختی اشاره دارد که مسئولیت برنامه ریزی، سازماندهی، مدیریت زمان، کنترل هیجانات و انعطاف پذیری در مواجهه با تغییرات را برعهده دارند.
این مهارت ها نقش حیاتی در موفقیت تحصیلی، اجتماعی و رفتاری کودکان ایفا میکنند. هنگامی که کودکان در عملکردهای اجرایی ضعف داشته باشند، ممکن است در انجام تکالیف روزمره، پیروی از قوانین و تنظیم رفتار خود با چالش هایی روبه رو شوند. شناسایی و تقویت این مهارتها از سنین پایین، تأثیر چشمگیری بر رشد کلی کودک دارد.
تعریف و نشانه های اختلال عملکرد اجرایی
اختلال عملکرد اجرایی در کودکان: اختلال عملکرد اجرایی (Eecutive Function Disorder) به معنای ناتوانی در استفاده مؤثر از مهارتهای شناختی ذکرشده است. این اختلال در کودکان ممکن است به صورت مشکل در شروع یا پایان دادن به تکالیف، فراموشی دستورالعمل ها، بی نظمی، تکانشگری و ناتوانی در مدیریت زمان ظاهر شود. کودکان مبتلا به EFD اغلب در شرایطی مانند اختلال نقص توجه و بیشفعالی (ADHD)، اوتیسم یا اختلالات یادگیری دیده می شوند. این چالشها نه تنها بر عملکرد تحصیلی، بلکه بر تعاملات اجتماعی و اعتمادبه نفس آنها نیز تأثیر منفی میگذارد.
تأثیر اختلال عملکرد اجرایی بر زندگی روزمره
کودکان با اختلال عملکرد اجرایی معمولاً در محیط مدرسه با مشکلاتی مانند فراموش کردن تکالیف، گیج شدن در انجام پروژه های چندمرحلهای یا عدم توانایی در اولویت بندی کارها مواجه میشوند. در خانه، ممکن است در پیروی از برنامه های روزانه یا مدیریت وسایل شخصی خود ناتوان باشند. این مشکلات گاهی به اشتباه به عنوان تنبلی یا بی علاقگی تفسیر میشوند، درحالیکه ریشه در نقص عصبی-رشدی دارند. این سوءتفاهم ها میتواند منجر به اضطراب، کاهش انگیزه و انزوا در کودک شود.
راهبردهای کلی برای بهبود عملکردهای اجرایی
اختلال عملکرد اجرایی در کودکان: خبر امیدوارکننده این است که عملکردهای اجرایی با تمرین و راهبردهای هدفمند قابل تقویت هستند. ایجاد ساختارهای روزانه مشخص (مثل برنامه خواب منظم)، تقسیم کارهای پیچیده به مراحل کوچکتر و استفاده از ابزارهای بصری (مانند چک لیست یا تقویم) میتواند به کودکان کمک کند. همچنین، همکاری والدین، معلمان و درمانگران برای ارائه بازخورد مثبت و اصلاح محیط متناسب با نیاز کودک ضروری است. در موارد شدید، مداخلات حرفه ای مانند کاردرمانی و آموزش مهارتهای شناختی (CBT) توصیه میشود.
اختلال عملکرد اجرایی در کودکان
تمرینهای عملی برای تقویت عملکردهای اجرایی
۱. تقویت حافظه فعال: بازیهای تمرکزی مانند «سیمون میگوید» یا استفاده از اپلیکیشنهای تمرین حافظه.
۲. افزایش انعطاف پذیری شناختی: حل پازل، بازی های نقش آفرینی (مثلاً تغییر قوانین بازی در میانه فعالیت) یا مرتب کردن اشیا بر اساس معیارهای مختلف (رنگ، اندازه).
۳. کنترل تکانشگری: بازی «چراغ قرمز-سبز» برای تمرین انتظار و پاسخدهی به موقع، یا تمرینات تنفسی برای مدیریت هیجانات.
۴. برنامه ریزی و سازماندهی: طراحی پروژه های ساده (مثل کاشت گیاه) که نیاز به برنامه ریزی مرحله به مرحله دارد.
۵. استفاده از داستان گویی: تحلیل داستانها از نظر ترتیب وقایع یا پیش بینی پیامدهای تصمیمات شخصیتها.
از میان عملکردهای مختلف اجرایی در مورد دو نوع انها صحبت بیشتری خواهیم داشت که عبارتند از حافظه کاری (Working Memory) و مهار تکانشگری (Inhibition.
حافظه کاری (حافظه کوتاه مدت فعال) توانایی ذهن برای نگهداری و پردازش اطلاعات به صورت موقت است که برای انجام تکالیف پیچیده مانند حل مسئله یا دنبال کردن دستورالعملها ضروری است. مهار تکانشگری (Inhibition) نیز به توانایی کنترل پاسخهای ناگهانی، مقاومت در برابر حواسپرتی و تصمیمگیری آگاهانه اشاره دارد. این دو مهارت از پایه های عملکردهای اجرایی هستند و نقص در آنها میتواند منجر به مشکلاتی مانند فراموشی، بیقراری یا رفتارهای نامناسب در کودکان شود.
تمرینهای تقویت حافظه کاری
۱. بازی «دنباله ها»:
– از کودک بخواهید دنبالهای از اعداد، کلمات یا حرکات را تکرار کند (مثلاً «۲، ۵، ۹» یا «پرش، چرخش، دست زدن»). به تدریج طول دنباله را افزایش دهید.
– مثال عملی: هنگام خرید، لیست ۳ تا ۴ قلمی را به او بگویید و از او بخواهید پس از چند دقیقه آنها را به خاطر بیاورد.
۲. داستانگویی مشارکتی:
– یک داستان را با جملات کوتاه شروع کنید (مثلاً «یک روز یک خرگوش به جنگل رفت…»). از کودک بخواهید جمله بعدی را اضافه کند و کل داستان را از ابتدا تکرار کند. این کار حافظه و توجه را تقویت میکند.
۳. پازل های ذهنی:
– تصویری از یک مجموعه اشیا (مثلاً ۶ اسباب بازی) به کودک نشان دهید، سپس آن را پنهان کنید و از او بخواهید نام اشیا را بهخاطر بیاورد. برای چالش بیشتر، از او بخواهید ترتیب قرارگیری آنها را نیز یادآوری کند.
تمرین های بهبود مهار تکانشگری
۱. بازی «آماده، حرکت، ایست!»:
– موسیقی پخش کنید و از کودک بخواهید برقصد. با توقف موسیقی، او باید فوراً بایستد و تا شروع مجدد صبر کند. این بازی کنترل تکانه و تمرکز را تقویت میکند.
۲. تمرین «انتظار برای پاداش»:
– یک خوراکی یا اسباببازی موردعلاقه کودک را در دسترس قرار دهید، اما قانون بگذارید که مثلاً «باید ۲ دقیقه صبر کنی تا آن را برداری». برای کاهش تکانشگری، زمان انتظار را بهتدریج افزایش دهید.
۳. بازی «نه به وسوسه»:
– یک فعالیت جذاب (مثلاً بازی کردن با تبلت) را در مقابل کودک قرار دهید، اما از او بخواهید برای مدت مشخصی (مثلاً ۵ دقیقه) به آن دست نزند. پس از موفقیت، او را تشویق کنید.
فعالیتهای ترکیبی (حافظه کاری + مهار تکانشگری)
۱. بازی نقش آفرینی با قوانین چندگانه: مثلاً «فروشگاه بازی» را اجرا کنید؛ کودک باید لیست خرید را به خاطر بسپارد (حافظه کاری) و هنگام انتخاب اجناس، از خرید وسوسه انگیز غیرضروری خودداری کند (مهار تکانشگری).
۲. طبقه بندی با معیارهای متغیر: از کودک بخواهید اشیا (مثلاً لباسها) را ابتدا بر اساس رنگ و سپس بر اساس اندازه مرتب کند. این کار نیازمند انعطاف پذیری و به خاطرسپاری دستورالعمل هاست.
—
نکات کلیدی برای خانواده ها
– تکرار و تدریج: تمرینها را کوتاه (۱۰-۱۵ دقیقه) اما منظم انجام دهید.
– استفاده از بازخورد مثبت: پیشرفتهای کوچک را با جملاتی مانند «آفرین که صبر کردی!» یا «چه خوب بهخاطر سپردی!» تشویق کنید.
– ساده سازی محیط: عوامل حواس پرتی (مثلاً تلویزیون) را هنگام تمرین ها کاهش دهید.
– الگوسازی: والدین نیز در تمرین ها شرکت کنند (مثلاً در بازی «انتظار برای پاداش» خودشان هم صبر کنند).
با اجرای این تمرینها به صورت بازیگونه و بدون فشار، کودکان به مرور توانایی مدیریت هیجانات و بهبود عملکردهای شناختی را کسب میکنند.
اهمیت صبر و همراهی
اختلال عملکرد اجرایی در کودکان: بهبود عملکردهای اجرایی فرایندی تدریجی است که به صبر، تکرار و حمایت مداوم نیاز دارد. والدین و مربیان باید با خودداری از سرزنش، محیطی امن برای آزمون وخطا فراهم کنند. ترکیب تمرینهای روزانه با تشویق و قدردانی از پیشرفت های کوچک، انگیزه کودک را افزایش میدهد. درنهایت، درک این موضوع که هر کودک مسیر رشد منحصربه فردی دارد، به ایجاد راهکارهای شخصی سازی شده و مؤثر کمک میکند.
اختلال عملکرد اجرایی در کودکان: در کلینیک کاردرمانی کودکان به تدریج روی انواع مختلف عملکردهای اجرایی کودکان کار خواهد شد، اما بدیهی است که کسب نتیجه موفق نیازمند همکاری و همراهی خانواده است.
نویسنده: دکتر سید روح اله افتخاری
دکتری علوم اعصاب شناختی
کارشناس ارشد کاردرمانی